همراهان محیط زیست آبادان - همتا

تالاب هورالعظیم

هورالعظیم، هورالهویزه یا تالاب بزرگ هویزه بزرگ‌ترین تالاب استان خوزستان و یکی از بزرگ‌ترین تالاب‌های داخلی ایران است. حدود یک سوم این تالاب در ایران و مابقی آن در کشور عراق است. این تالاب از دیدگاه منابع جانوری و گیاهی بسیار غنی بوده که هم‌اینک این منابع با نابودی روبه‌رو است.

این تالاب از آب‌های اضافه رود کرخه، دویرچ و بخشی از آب‌های اضافه اروندرود تشکیل شده‌است. ژرفای این هور (تالاب) کم است ولی تدریجاً در وسط آن به چند متر می‌رسد. سراسر هورالعظیم با نی پوشیده شده است.مساحت مشخص شده توسط اداره کل محیط زیست خوزستان به عنوان تالاب حدود ۱۱۸۰۰۰ هکتار می‌باشد.

هورالعظیم در غرب استان خوزستان در انتهای رود کرخه در منطقه مرزی دشت آزادگان بین دو کشور ایران و عراق واقع شده است و دارای طول جغرافیای ۴۷ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۴۷ درجه ۱۶ دقیقه و۳۰ ثانیه طول شرقی و عرض جغرافیایی ۳۱ درجه ۵۳ دقیقه تا ۴۱ درجه عرض شمالی است. این تالاب مشترکاً در شهرستان‌های دشت آزادگان و هویزه استان خوزستان واقع گردیده‌است. هورالعظیم درجنوب غرب شهرستان هویزه واقع بوده و شهر رفیع (کاوه) مرکز بخش نیسان در۳ کیلومتری آن قرار دارد.

راه‌های دسترسی به منطقه: شامل راه آسفالته – سوسنگرد- بستان- چزابه- راه آسفالته هویزه رفیع، راه شنی، نظامی پاسگاه‌های طبر- شط علی و راه آسفالته اهواز- جاده سید خلف به طلائیه است.

تالاب هورالعظیم به دلیل تامین نشدن حق آبه مورد انتظار، با کم آبی روبه‌رو است و تخلفات شرکت ملی نفت ایران در این منطقه نیز به تخریب گسترده زیست‌بوم آن منجر شده است.^[۲] بیش از نیمی از بخش ایرانی این تالاب در دوران حکومت جمهوری اسلامی از بین رفته است.

حاشیه‌نشینان هور که مردمی از تبار عرب هستند تا پیش از جنگ ایران و عراق در ده‌ها روستا و آبادی حاشیه هور با استفاده از این تالاب و نیز از آبزیان آن اقتصاد خانواده‌های خویش را تأمین می‌کردند. اما تقریباً تمام روستاهای مجاور هور بجز شهر رفیع به طور کلی ازبین رفته است از جملهٔ این روستاهای از میان رفته می‌توان حسچه، لولیه، عمه، کسر، مچریه، محیّره، سیّدیّه، ابوچلاچ، مشیمشیّه، جرایه، طبر، شط علی، زهیریِه، برگه، و برص را نام برد.

خشک شدن هورالعظیم چه در ایران و چه در عراق میزان وقوع توفان‌های شن را افزایش داده است و باعث شده استان خوزستان با گرد و غبارهایی حدود ۲۱ برابر استاندارد مواجه شود.

آثار تاریخی

در دوران جنگ ایران و عراق شهرستان دشت آزادگان متحمل خسارات سنگینی گردید و تقریباً به طور کامل ویران گردید. این منطقه در طول حیات خود شاهد فراز و نشیب‌های فراوانی بوده به طوریکه از تاریخ کهن آن آثاری باقی نمانده است. مناطق عملیاتی دهلاویه، هویزه و چذابه، جفیر، طلائیه از جمله جاذبه‌های گردشگری منطقه است.

گیاهان و جانوران هور

گیاهان کفزی هور شامل، نی، جگن (چولان)، لوئی، بردی، تیره تیزک. گیاهان شناور در هور گونه‌هایی از گیاهان هستند که ریشه در آب داشته به صورت شناور در سطح یا بخشی از آب زندگی می‌کنند شامل گیاهان قهوه‌ای سبزینه دار- تیره گل میمونی و... گیاهان سواحل هور که به مجموع گیاهانی که در خشکی‌های اطراف و سواحل هور هستند شامل کاگله، کاهو وحشی، سورمه صحرائی و... مهمترین گونه‌های گیاهی منطقه عبارتند از: نی، جگن (چولان)، لوئی و نیلوفر آبی.

جانوران

الف) پستانداران: تنوع جامعه پستانداران در تالاب بسیار محدود است ولی از این نظر که تأثیرات عمیقی بر روی ساختار زندگی انسانی دارد حائز اهمیت است.

از جمله پستانداران معروف کنارزی منطقه هور گاومیش است که به صورت اهلی زندگی کنند و بیشتر وقت خود را در نواحی ساحلی هور می گذراند از سایر پستانداران هور می‌توان به گراز، سگ آبی و خفاش اشاره نمود.

ب) ماهیان تالاب: در مجموع بیش از ۱۲ گونه ماهی در هور زیست می‌کنند که عبارتند از بنی – عنزه- گطان- حمری-شلج- آمور- برزم- بیاح- کپور نقره‌ای و غیره.

پ- پرندگان: محل زمستان گذرانی بسیاری از پرندگان آبزی و کنارآبزی از قبیل: اردک‌ها، غاز خاکستری، چنگر، انواع آبچلیک و غیره می‌باشد. ۵ گونه کمیاب تالاب عبارتند از میوه خور، اکراس آفریقایی، عروس غاز، غاز پیشانی سفید کوچک و اردک مرمری.

راه‌های دسترسی جهت مشاهده حیات وحش: جاده‌های موجود در تالاب جاده طبر- شط علی و جاده شرکت نفت از جمله راه‌های دسترسی جهت مشاهده حیات وحش می‌باشد.

تخریب تالاب

منابع طبیعی هورالعظیم از زمان جنگ بین ایران و عراق با تهدید روبه‌رو بوده است. کمبود آب ناشی از احداث سد در مسیر رودخانه‌های منتهی به این تالاب آسیب‌های قابل توجهی به این زیستگاه وارد کرده است. پیش از این گزارش شده بود که خشک شدن بخش‌های وسیعی از این زیستگاه عظیم در جنوب غرب ایران نقش مهمی در به راه افتادن توفان شن و گرد و خاک در منطقه داشته است.

در دوران پس ار انقلاب ۵۷، زیرمجموعه‌های شرکت ملی نفت ایران در این منطقه با جاده‌سازی غیرضروری، عدم رعایت عرض مورد توافق درباره جاده‌ها، دفع پسماندهای حاصل از حفاری چاه‌ها و پساب‌های تخلیه‌شده در تالاب، به محیط زیست این تالاب آسیب زده‌اند. به دنبال فعالیت‌های صنعت نفت در منطقه، ارتباط آبی بین بخش‌های مختلف تالاب هورالعظیم برقرار نیست و به همین دلیل این تالاب در برخی قسمت‌ها به حالت مرداب درآمده است.

از بخش ایرانی تالاب هورالعظیم که مساحتی شامل ۶۴ هزار و ۱۰۰ هکتار داشت در دوران حکومت جمهوری اسلامی ۲۹ هزار هکتار باقی‌مانده یعنی معادل ۵۴ درصد مساحت این تالاب از بین رفته است. مساحت این تالاب در کل بخش ایران و عراق در مجموع ۳۰۷ هزار هکتار بوده که این مساحت در کل به ۱۰۲ هزار هکتار کاهش یافته یعنی ۶۷ درصد آن از بین رفته است.

تالاب هورالعظیم خوزستان در آستانه نابودی کامل

هور العظیم مظهر شادی و سمبل سرزندگی مردم بوده است که اکنون به دلایل مختلف در حال نابودی است، به عبارتی نابودی هور نابودی خاطرات شیرین و نوستالژیک مردان و زنان قدیمی و بخش اعظمی از تاریخ باشکوه و توام با تلاش و سرزندگی این دیار است و این می‌تواند بالاترین دلیل برای جدیت در احیای مجدد هورالعظیم باشد.

مهر: تالاب بزرگ که به زبان محلی به "هورالعظیم" شهرت دارد قبل از جنگ دارای فرصت‌های شغلی و امتیازات فراوانی برای مردم بود اما اکنون در آستانه نابودی کامل قرار گرفته و زندگی و اشتغال مردم بومی را در خطر انداخته است.

قبل از جنگ مردم با مشاغلی همچون گاومیش داری، صید ماهی، صید طیور، حصیر بافی، نی بری و کشاورزی زندگی بی‌دردسری داشتند و در نخلهای استوار پر محصول منطقه به راحتی امرار معاش می‌کردند اما با آغاز جنگ و تبدیل شدن هور به کانون عملیات‌های دو طرف جنگ، مردم منطقه مجبور به مهاجرت به سایر نقاط کشور شدند و اینگونه شد که این هور که هنوز هم مهمات عمل نکرده فراوانی در آن وجود دارد دیگر برای مردم منطقه منفعتی ندارد به غیر از معدود کسانی که هنوز با نی بری و صیادی به سختی از آن امرار معاش می‌کنند.

هورالعظیم که تنها باقیمانده تالاب‌های بسیار بزرگ بین‌النهرین است در غرب استان خوزستان واقع شده و به لحاظ تنوع‌زیستی فوق‌العاده غنی است و عمده منابع آبی تالاب از طریق رودخانه‌های کرخه، نیسان، سابله و نهرهای انشعابی تامین می‌شود.

پیشینه تاریخی این تالاب‌ها نیز بسیار مورد توجه جهانیان است، بررسی‌ها نشان داده که این تالاب‌ها زمانی مساحت‌شان به دو میلیون هکتار می‌رسید و تقریبا یک سوم مساحت عراق را اشغال می‌کرد به طوری که بالاتر از بغداد شروع شده و تا شط‌العرب ادامه می‌یافت.

هورالظعیم که یک‌ سوم در ایران و دو سوم آن در عراق واقع شده یکی از زیستگاه های حساس و مهم پرندگان مهاجر آبزی و بومی منطقه است و حواصیل، غاز پیشانی سفید، شغال، روباه، گربه جنگلی، سمور آبی، گراز، شیر بد و انواع ماهی کپور از جمله حیات ‌وحش منحصر به فرد این تالاب هستند.

این هور تنها تالابی است که بر اساس بررسی‌ های کارشناسی از 100 نمره، نمره 100 را کسب کرده و هیج تالابی تاکنون چنین نمره ‌ای را به‌ دست نیاورده و بیشترین تعداد پرنده‌های در معرض خطر در این تالاب به‌سر می‌برند و این تالاب از نظر حجم و انوع پرنده نیز بسیار قابل توجه است.

یکی از کارکردهای مهم تالاب، جلوگیری از طوفان شن و گرد و خاک است چراکه تالابها رطوبت آب را بالا می‌برند و خشک شدن هورالعظیم چه در ایران و چه در عراق میزان وقوع طوفانهای شن را افزایش داده و باعث شده استان خوزستان در سه سال اخیر با گرد و غبارهایی حدود 21 برابر استاندارد مواجه شود.

از بخش ایرانی تالاب هورالعظیم که مساحتی شامل 64 هزار و 100 هکتار است هم اکنون 29 هزار هکتار باقی مانده یعنی معادل 54‌ درصد مساحت این تالاب از بین رفته است.
مساحت این تالاب در کل بخش ایران و عراق در مجموع 307 هزار هکتار بوده که این مساحت در کل به 102 هزار هکتار کاهش یافته یعنی 67 درصد آن از بین رفته است.

علتهای فراوانی برای نابودی تالاب از سوی کارشناسان ذکر شده اما مهمترین آنها بروز خشکسالیها، محدود شدن منابع آب بالا دست و استفاده از آب برای مصارف کشاورزی هستند.

نماینده مردم خرمشهر در مجلس با اشاره به اینکه حیات این تالاب در معرض نابودی کامل است گفت: اکنون تالاب هورالعظیم در حال نابودی است و کسی به این منطقه منحصربه فرد توجهی نمی‌کند.
مصطفی مطورزاده افزود: تالاب هویزه یکی از زیستگاه‌های حساس و منحصربه فرد کشور است که در سال‌های اخیر در اثر عوامل مختلف تهدید به نابودی شده است.

نماینده مردم خرمشهر در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه در حال حاضر فقط حدود 60 درصد از سطح تالاب هوالعظیم باقیمانده است، و یادآور شد: کمبود آب مهم‌ترین عامل تهدید کننده تالاب است.
وی متذکر شد: در حال حاضر تالاب در معرض تهدید خشک شدن قرار د ارد و خشکی این تالاب تصرف اراضی آن را به دنبال دارد.

مطورزاده تالاب هویزه را یکی از زیستگاه‌های حساس و مهم پرندگان مهاجر آبزی و پرندگان بومی منطقه دانست که متاسفانه به دلیل عدم توجه مسئولان محیط زیست این پرندگان نیز دچار مخاطرات بسیاری شده است.

وی اظهار داشت: در چند سال اخیر مسیر‌های آب رودخانه کارون که به تالاب هویزه منتهی می‌شود مسدود شده که این امر خشک شدن قسمتی از تالاب را باعث شده است.

نائب رئیس دوم کمیسیون اقتصادی در مجلس تصریح کرد: این تالاب تا چند سال قبل مکانی برای امرار معاش صیادان بود ولی متاسفانه الان هیچ کاربردی ندارد.

نماینده مردم خرمشهر یادآور شد: در مطالعات به عمل آمده ارزش اقتصادی تالاب‌ها 10 برابر جنگل‌ها و 200 برابر زمین‌‌های زراعی برآورد شده است. علاوه بر آن تعدیل آب و هوا، جلوگیری از سیل، حفاظت از تنوع گیاهی و جانوری، زیبایی و جاذبه‌های بصری ذاتی تالاب، جاذبه‌های توریستی، ایجاد فضایی برای زندگی پرندگان مهاجر و مکانی غنی برای بررسی‌های تحقیقاتی و علمی متخصصان و دانشمندان از دیگر مزایایی است که می‌توان از وجود یک تالاب بهره‌ مند شد.

با این وجود نماینده مردم دشت آزادگان و هویزه از احیای این هور نا امید نیست و تاکید کرد: یکی از اهداف و رویاهای من در مدت چهار سال نمایندگی مردم منطقه، احیای هور‌العظیم این گنج ناشناخته طبیعت است.

هاشم سواری گفت: وقتی شما گذشته این هور را مطالعه می کنید که چه مزایا و فرصت‌های شغلی بی‌شماری را برای مردم منطقه به وجود آوده بود و وقتی از بزرگان منطقه خاطرات شیرین زندگی مردم در کنار این تالاب را می‌شنوید اشک در چشمانتان جاری می‌شود که چه شده که این شیرینی از زندگی مردم پر کشیده است.

وی ادامه داد: هور العظیم مظهر شادی و سمبل سرزندگی مردم بوده است که اکنون به دلایل مختلف در حال نابودی است، به عبارتی نابودی هور نابودی خاطرات شیرین و نوستالژیک مردان و زنان قدیمی و بخش اعظمی از تاریخ باشکوه و توام با تلاش و سرزندگی این دیار است و این می‌تواند بالاترین دلیل برای جدیت در احیای مجدد هورالعظیم باشد.

سواری عنوان کرد: هور قبل از جنگ یک زندگی شیرین برای مردم به وجود آورده بود و 12 هزار فرصت شغلی برای مردم ساکن در بخش ایرانی آن به ایجاد کرده بود و مردم با مشاغلی همچون صید ماهی، گاومیش‌داری، نی بری، صید طیور و حصیربافی چرخهای کوچک اقتصاد منطقه و خانواده گرم خود را به گردش در می آوردند اما اکنون.....

نماینده مردم دشت آزادگان تاکید کرد: اکنون جوانان منطقه بی‌بهره از این همه نعمت‌های خدادادی هور به نگهبانی و مشاغل پیش پا افتاده در کمپ‌های میدان نفتی آزادگان دلخوش کرده‌اند که البته آن هم به صورت عادلانه‌ای بین آنها توزیع نشده است.

وی عنوان کرد: امیدوارم دولت دهم توجه بیشتری برای احیای این هور که می تواند تامین کنند نیازهای اقتصادی مردم و شکوفایی منطقه شود باشد از خود نشان دهد تا زمینه ساز بازگشت شادابی به مناطق یپرامون و توسعه فعالیت‌هایی نظیر گاومیش داری، صید ماهی، صید طیور، حصیر بافی، نی بری و کشاورزی در این منطقه باشد.

پیشنهادی تازه برای کاهش گرد و خاک خوزستان

افول تالاب هورالعظیم از علل مهم ریزگردهای ایران

گروه جامعه: در حالی که مسئولان محیط‌ زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور منشأ ریزگردها را کشورهای عربستان، سوریه، عراق و شمال آفریقا عنوان می‌کنند یک استاد دانشگاه می‌گوید مطالعات میدانی و تحقیقات آزمایشگاهی حاکی از‌ آن است که این ریزگردها منشأ داخلی هم دارد.

ی

یکی از فعالان محیط زیست استان اخیراً پیشهاد کرده است که با توجه به کمبود منابع آب شیرین در منطقه چون عملا دیگر امکان تامین مقدار کافی آب شیرین جهت احیا ی تالاب های هورالعظیم مقدور نمی‌باشد یک راه حل جهت حل این مشکل استفاده از آب خلیج فارس جهت پر اب کردن مناطق خشک شده می‌باشد. به گفته وی حدود ۸۰ درصد گرد وخاکهای کشور از عراق و بقیه از عربستان منشا می‌گیرند و احیای تالابها و تثبیت شنهای روان بخصوص در کانونهای فعال در عراق راه حل اساسی مشکل ریزگردها می‌باشد. تالاب بزرگ ( هورالعظیم )که ادامه تالاب های جنوب عراق است از دو طریق به کاهش گرد و غبار کمک می‌کند:

1) تالابهای جنوب عراق و تالاب بزرگ که دردهه ۱۹۷۰ مساحت آنها به ۲۰۰۰۰ کیلومتر مربع می‌رسید، با افزایش رطوبت هوای منطقه مانند سدی در مقابل ریز گردهای که از صحرای عراق می‌آیند عمل می‌کند و باعث کم شدن گردو غبار می‌شوند، ولی براساس عکس های ماهواره ای مساحت این تالاب‌ها در سال ۲۰۰۱میلادی به ۷% مساحت اولیه کاهش یافته بود.

2) خشک شدن تالاب باعث به جا ماندن خاک بسیاری نرمی در جای آنها شده که با کوچکترین بادی ایجاد گرد وغبار می‌کند و تحقیقات دکتر آخانی از اساتید دانشگاه تهران که وجود موجودات تک سلولی اختصاصی تالاب‌ها را در گرد و غبار کشورمان اثبات کرده منشا تالابی این ذرات را تایید کرده است .

3)  یکی از فعالان محیط زیست استان خوزستان اخیراً پیشهاد کرده است که با توجه به کمبود منابع آب شیرین در منطقه عملا دیگر امکان تامین مقدار کافی آب شیرین جهت احیا ی تالاب های هورالعظیم مقدور نمی باشد و یک راه حل جهت حل این مشکل استفاده از آب خلیج فارس جهت به زیر آب بردن مناطق خشک مرزی از خرمشهر تا محل فعلی تالاب می‌باشد که می‌توان مثل تالاب شادگان که هم حاوی آب شور خلیج فارس و هم آب شیرین رودخانه جراحی می‌باشد ، تالاب هورااعظیم را هم احیا کرد.

وی رساندن آب خلیج فارس را عملی ترین روش کاهش گرد و خاک دانسته و می‌گوید حتی اگر تصمیم به مرتبط کردن دو قسمت آب شیرین در بقایای فعلی تالاب با آب شور هم نباشد می‌توان با استفاده از خاکریزهای مصنوعی و یا جاده هایی که قبلا درمنطقه وجود دارد به عنوان مانعی در بین دو قسمت شیرین و شور آنها را از هم جدا نگه داشت و هزینه این کار نیز در کوتاه مدت با کاهش تعطیلی مدارس و کارخانجات و ادارات ناشی اثر گرد و خاک جبران می‌شود (اگر چه کاهش فاجعه ریز گردها نیاز به هیچ توجیه اقتصادی هم ندارد) بعلاوه با توجه به اینکه یکی از علل گردو خاک ها خوزستان و بعضی دیگر از استانهای کشور برطرف شده و وضع هوای این استانهای مرزی بهبود می‌یابد مهاجرت از این استانها کاهش می‌یابد و بخصوص مهاجرت نخبگان که در دراز مدت عوارض بسیاری برای کشور دارد کاهش یافته و بهبود سلامتی مردم که باعث صرفه جویی عظیمی در بودجه های بهداشتی مردم و کشور می‌شود نیز همه از مزایای این طرح می‌باشند که بررسی و انجام این امر را کاملا توجیه می‌کنند و در صورت

در حالی که مسئولان محیط‌ زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور منشأ ریزدگردها را کشورهای عربستان، سوریه، عراق و شمال آفریقا عنوان می‌کنند (و همه هم این موضوع را قبول دارند) ولی هیچکدام از آنها جواب قاطعی برای این پرسش ندارند که مگر صحرای عراق و یا عربستان در گذشته وجود نداشته‌اند پس به چه دلیل فقط در چند سال اخیر مشکل ریز گردها برای ایران ایجاد شده است؟

ایجاد تالاب در دریاچه های مصنوعی ایجاد شده توسط ایجاد اشتغال و گسترش صنعت ماهیگیری و دیگر صنایع دستی مختص تالاب ها (حصیر بافی ،....) نیز ارزش مناطق فوق کاملا افزایش می‌یابد و تنها کافی است از اروند رود و دهانه خلیج فارس به فاصله حدود ۲۰-۳۰ کیلومتر آب را پمپاژ کرده ودر سرتاسر مناطق خشک شده مرزی رها کرد و با مشورت با طرف عراقی نیز می‌توان بخشی از این پروژه در داخل مرز عراق را به عهده آنها گذاشت زیرا دولت عراق و سازمان ملل از طریق یونپ در سالهای پس از سقوط صدام طرحهایی جهت کمک به این تالا بها داشته اند.
باید توجه کرد هدف اصلی این طرح جایگزین کردن مناطق خشک شده تالابها با آب به منظور کاهش گرد و غبار در استان خوزستان و جنوب غرب کشور است که انجام این هدف یعنی ایجاد دریاچه های سطحی در مناطق خشک مرزی ایران و عراق کاملا عملی است و با توجه به ظرفیت گرمایی ویژه آب که بیشتر از خاک است این آبها با جذب و ذخیره گرمای محیط باعث چند درجه کاهش هوای مناطق اطراف می‌شود و با افزایش رطوبت هوای منطقه بخصوص در تابستان که ریزگردهای بیشتری از عراق به کشور میایند نیز مانند سدی شدت ورود آنها به کشور را کاهش می‌دهند و در این دو عمل و فایده تالابها تمام صاحب نظران متفق القول هستند و تقریبا شکی در آنها وجود ندارد مگر اینکه فردی بخواهد اصولا این توانایی تالابها را کتمان کند.

هدف بعدی که هدف اولیه نیست ولی احتما لا خود بخود بدنبال آن تامین می‌شود رشد و نمو گیاهان آبزی مختص تالابها در دریاچه های سطحی ایجاد شده است (که این چون هدف اصلی طرح نیست حتی اگر بر فرض کسی در احیای تالاب با توجه به شوری اب اروندرود شک کند چیزی از ارزش طرح نمی کاهد هر چند وجود حالت تقریبا مشابه در تالاب شادگان و وجود تالاب های شور در دیگر مناطق کشور و دنیا دلیلی بسود عملی بودن احیا تالاب می‌باشد) با توجه به اینکه ارزش تالاب ۲۰۰ برابر زمین زراعی براورد شده است (هر چند عکسهای ماهواره ای نشان می‌دهد این مناطق حتی زراعی هم نیست) عملا ارزش زمینهای منطقه افزایش یافته و با دادن امتیاز منافع حاصله به معارضین احتمالی زمینهای طرح می‌توان این مشکل احتمالی را نیز برطرف کرد هر چند چون قبلا بعضی از این مناطق پو شیده از آب بودند بعید است معارض واقعی داشته باشند. وجود این دریاچه ها حتی میتواند بعنوان مانعی در کاهش قاچاق اسلحه و دیگر مواد در ناحیه مرزی و کنترل راحتتر ان مفید باشد.

در مورد دیگر مضرات احتمالی این طرح که ممکن است توسط صاحب نظران مطرح شود باید توجه کرد که این برایند منافع و ضررهای یک محصول یا طرح است که در ارزیابی آن مهم است ودر این مورد به نظر می‌آید که منافع آن انقدر زیاد و بسود بسیاری از استانهای کشور باشد که هیچکدام از عوارض احتمالی آن نتوانند سودمندی آنرا به چالش بکشند و مهم اینکه این پروژه ای قابل کنترل است و اگر هر موقع ضرر مهمی ایجاد شود که مهمتر از فاجعه گردو خاک های سالهای اخیر باشد که گاه حتی دامنه آنها به تهران نیز رسیده است می‌توان طرح را کاملا متوقف کرد.

این فعال محیط زیست معتقد است که با طرح ها و اندیشه های موجود بین سازمان های ذیربط در کشور حتی تا صد سال دیگر مشکل گرد و خاک حل نمی شود و پیدایش مشکل ریزگردها و انفعال کامل این سازمانها در سالهای اخیر در قبال این مشکل بخوبی نا کار امدی طرحهای فعلی را نشان می‌دهد مثلا وقتی هنوز وزارت نیرو را در کشورمان نتوانسته اند به تامین اب تالاب ها مجاب کنند این احتمال که کشور ترکیه ویا کشور بی ثبات عراق را وادار به رها کردن اب بیشتری از سد ها کنند خوش خیالی کامل است.

وی همچنین کارایی روشهای موجود مالچ پاشی را که بسیار کند است در مناطق وسیع صحرای عراق زیر سوال برده و ابداع روشهای جدید مالچپاشی که به سرعت مناطق وسیعی را تثبیت کند لازم می‌داند. به غیر از احیای تالابها و تثبیت شنزارهای عراق وی راه حل دیگر را استفاده از تکنولوژی بارورکردن ابرها در منطقه دانسته که در کشور ما نیز این تکنولوزی وجود دارد.

در حالی که مسئولان محیط‌ زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور منشأ ریزدگردها را کشورهای عربستان، سوریه، عراق و شمال آفریقا عنوان می‌کنند (و همه هم این موضوع را قبول دارند) ولی هیچکدام از آنها جواب قاطعی برای این پرسش ندارند که مگر صحرای عراق و یا عربستان در گذشته وجود نداشته‌اند پس به چه دلیل فقط در چند سال اخیر مشکل ریز گردها برای ایران ایجاد شده است؟

یکی از دلایل اینکه چرا فقط در چند سال اخیر است که این ریزگردها وارد کشور میشوند ساخت سد های متعدد در کشور های منطقه بخصوص در ترکیه - عراق و ایران است که باعث خشکی تالابهای جنوب عراق و ایران شده اند سدهایی که حق آبه مناطق پایین دست و تالابها

ریزگردهایی که در آسمان کشور ما دیده می‌شود بدون هیچ تردیدی منشأ تالابی دارند و به احتمال قوی از تالاب هورالعظیم در جنوب ایران وعراق نشات می‌گیرند. براین اساس، خاستگاه ریزگردها نمی‌تواند مناطق دوردستی نظیر عربستان و شمال آفریقا باشد زیرا اساسا در این مناطق، تالابی وجود ندارد. نکته علمی دیگری که وجود دارد اینکه عمده ریزگردهایی که در آسمان کشور ما مشاهده می‌شوند رسی هستند.

را رعایت نمیکنند و خود با تبخیر حجم قابل توجهی از آب ذخیره شده باعث اتلاف آب هم میشوند سدهایی که نان دانی خوبی برای بعضی از شرکتهای پیمانکار سد ساز شده اند در حالیکه سالهاست در کشورهایی مثل امریکا سدی ساخته نمیشود و حتی خیلی از انها را نیز برچیده اند اخرین شاهکار این شرکتها سد گتوند است که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان در حال ایجاد فاجعه ای جدید از طریق شور کردن کارون است.

یک استاد دانشگاه می‌گوید مطالعات میدانی و تحقیقات آزمایشگاهی حاکی از‌آن است که این ریزگردها منشأ داخلی نیز دارد. دکتر حسین آخانی، استاد دانشگاه تهران در این باره گفت:در مورد منشأ ریزگردها ۲نظریه وجود دارد: نظریه‌ای که تأکید می‌کند منشأ این ریزگردها عراق و عربستان، سوریه و حتی شمال آفریقاست و روی این نظریه تبلیغ گسترده‌ای شده است، اما نظریه دوم، برداخلی‌بودن منشأ بخشیی از ریزگردها تأکید می‌کند.براساس این نظریه، منشأ ریزگردها مناطق تالابی مجاور مرز ایران و عراق به‌ویژه تالاب هورالعظیم اعلام شده است.

این پژوهشگر منابع طبیعی، از آزمایش نمونه‌هایی از ریزگردهای منطقه‌ای در جنوب خوزستان – نزدیکی مرز عراق- خبر داد و گفت: این نمونه‌ها را برای آزمایش از خوزستان به تهران منتقل کردیم.

آزمایش‌های متعددی که با میکروسکوپ الکترونیکی صورت گرفت نشان داد داخل ریزگردها، دیاتوم‌ (Diatom)، نوعی جلبک که در آب‌های شور و شیرین دیده می‌شود، وجود دارد. علاوه براین، ریزگردها حاوی نوعی زئوپلانکتون به نام استراکد (Ostracod) است. این یافته‌ها ثابت می‌کند ریزگردها منشأ تالابی دارند نه بیابانی. درعین حال برای شناسایی دقیق این جلبک‌ها و اینکه به چه گونه‌ای تعلق دارند و منشأ آنها آب شور یا شیرین است، از محققان و پژوهشگران دانشگاه‌های معتبر خارجی درخواست کمک کرده‌ایم که خوشبختانه با مساعدت آنها برای رمزگشایی از این پدیده، نمونه‌های مذکور در دست بررسی و تحقیق است و منتظر نتایج بررسی‌های پژوهشگران خارجی هستیم.
آخانی در عین حال، نتیجه تحقیقات را تا مقطع کنونی بسیار مهم عنوان کرد و افزود: این تحقیقات گرچه کامل نشده، اما تا همین مقطع، نشان می‌دهد که ریزگردهایی که در آسمان کشور ما دیده می‌شود بدون هیچ تردیدی منشأ تالابی دارند و به احتمال قوی از تالاب هورالعظیم در جنوب ایران وعراق نشات می‌گیرند. براین اساس، خاستگاه ریزگردها نمی‌تواند مناطق دوردستی نظیر عربستان و شمال آفریقا باشد زیرا اساسا در این مناطق، تالابی وجود ندارد. نکته علمی دیگری که وجود دارد اینکه عمده ریزگردهایی که در آسمان کشور ما مشاهده می‌شوند رسی هستند.

خاک‌های رسی هم با توجه به اینکه از جنس رسوب هستند دانه‌هایشان بسیار ریز است. در حالی که تپه‌های ماسه‌ای که در بیابان‌های عربستان و آفریقا وجود دارد دانه‌هایشان در مقایسه با خاک رس بسیار درشت‌تر است به همین دلیل امکان جابه‌جایی این ماسه‌ها در مسافت طولانی وجود ندارد. این درصورتی است که ریزگردها نه‌تنها در استان‌های مرزی بلکه در آسمان تهران هم دیده شده‌اند.

معاون وزیر راه‌وترابری نیز قبلا با اشاره به شناسایی کانون‌های وقوع پدیده گرد و غبار توسط ستاد خشکسالی کشور گفته بود: براساس تحقیقات به عمل آمده، ۶ کانون اصلی شناسایی شد که همگی آنها در کشورهای غربی ایران بودند.

رئیس سازمان هواشناسی کشور تصریح کرد: ۴ کانون اصلی در عراق، یک کانون اصلی در سمت شرقی سوریه ویک کانون اصلی دیگر در عربستان قرار دارد؛ ضمن اینکه گاهی این پدیده از کشورهای اردن یا کویت سرچشمه می‌گیرد.

تالاب های جنوب عراق که معر وف به تالاب های بین النهرین هستند(شامل تالاب بزرگ یا هورالهویزه یا هورالعظیم، هورالحمار و هور مرکزی) با مساحتی در حدود ۲۰۰۰۰ کیلومتر مربع (در اواسط دهه ۷۰ میلادی) بزرگترین تالاب خاور میانه و از بزرگترین تالاب های جهان بودندکه بصورت دریاچه های مرتبط در عراق و ایران وجود داشته اند برنامه محیط زیست سازمان ملل (یونپ) در سال ۲۰۰۱ بر مبنای عکسهای ماهواره ا ی اعلام کرد که بیش از ۹۰% تالاب ها در عراق خشک شده و فقط بخش کوچکی در حدود ۷% یعنی حدود ۱۰۰۰ کیلومتر مربع درمرز ایران و عراق باقیمانده است که آن هم اگر حفاظت نشود خشک می‌شود (درایران تالاب بزرگ یا هور العظیم و در عراق هورالهویزه گفته می‌شود) و از این تغییرات عنوان فاجعه زیست محیطی نام برد و علل خشکی این مناطق را ایجاد سدهای بالا دست در کشورهای منطقه (بخصوص ترکیه و عراق) ایچاد کانالهای تخلیه ای توسط رژیم صدام و اثرات جنگ بر شمرد و خواستار آزادسازی سریع آب جهت احیا این تالاب ها شد وبعدا اعلام کرد که ایران جواب مثبت به این درخواست داده و به طور محدودی در مارس و اوریل ۲۰۰۲ باعث پرشدن مناطقی از هسته شمالی تالاب ها شد.

کمک نانو تکنولوژی در تثبیت شنهای روان

برای اولین بار در کشور با استفاده از نانوتکنولوژی پلیمری تولید شد که قادر به تثبیت شنهای روان است .

مصطفی آقایی مقدم مجری طرح گفت : طبق آمارهای موجود شنهای روان 5/32 میلیون هکتار از اراضی طبیعی کشور را تهدید می کنند ضمن آنکه برای تثبیت شنها سالانه 180 میلیارد ریال در 183 کانون حرکتی شن در 17 استان کشور هزینه می شود . وی با بیان اینکه حرکت شنها 700 میلیارد ریال به تاسیسات زیر بنایی 17 استان خسارت وارد می کند، افزود: تا به حال برای جلوگیری از این خسارات از «مالچ نفتی» که تنها در پالایشگاه تهران تولید می شد، استفاده می شد که خسارتهای زیست محیطی زیادی ایجاد می کند . آقایی مقدم اظهار داشت: از آنجایی که این مواد حاوی سرب است، و بعضی افرادی که اقدام به پاشش این ماده به شنها می کردند دچار مشکلات ریوی می شدند. علاوه بر این به دلیل وزش باد مداوم در مناطق بیابانی این آلودگیها منتشر می شد

. وی ادامه داد: از این رو دفتر منطقه آسیایی TPN3 مستقر در ایران که در زمینه حرکت شنها فعالیت می کند به دنبال موادی بود که بدون ایجاد آلودگیهای زیست محیطی جایگزین مالچ نفتی کند. ما طرح خود را به این سازمان ارائه کردیم که با تایید طرح، قراردادی منعقد شد که سازمان جنگلها و مراتع به عنوان مجری و شرکت "زیست پالایش زمین" به عنوان تولید کننده این ماده معرفی شدند . به گفته این طرح که با همکاری دانشگاه تهران شروع شد با طراحی شبکه پلیمری و واکنش ذرات یونی قادر به تثبیت شنهای روان شد

. وی توضیح داد : برای اجرای این پروژه در ابتدا شنهای منطقه کاشان را آنالیز کردیم و بر اساس آن پلیمرهای خاصی به نام « پلی لاتیس» را تولید کردیم و برروی آن یونهای بسیار ریزی را سوار کردیم . این ماده که 99 درصد آن از آب است به سطح شن اسپری می شود و یونهای موجود با واکنشی که ایجاد می کنند، باعث چسبیده شدن شنها به یکدیگر شده و از حرکت شنهای روان جلوگیری می کند . وی نفوذپذیری را از ویژگیهای این ماده ذکر و خاطرنشان کرد: با رعایت فضای بین شنها به منظور نفوذ آب در زمین و جلوگیری از تبخیر آب، آب باران به راحتی در لایه های زمین نفوذ می کند . آقایی مقدم با تاکید بر اینکه این ماده غیر سمی است به مهر گفت: این ماده با ضخامت 2 تا 3 میلیمتر در برابر بادهای 100 کیلومتر در ساعت مقاوم است به طوری که توانستیم برای اولین بار در کشور در بیابانهای کاشان بذر، نهال و قلمه بکاریم و رشد کنند .

عمر مفید «پلی لاتیس» را بسته به نوع کاربری متفاوت دانست و افزود: عمر این پلیمر از 6 ماه به بالاست. پس از اسپری پلیمر و نگهداشتن شن، گیاه در خاک کاشته می شود که به تدریج این گیاهان از حرکت شنها جلوگیری می کند . مجری طرح تاکید کرد: در آزمایش هایی که در گلخانه ها انجام شد، ثابت شد که یونهای موجود، ماده بسیار مناسبی برای رشد گیاهان است

. مجری طرح این تکنولوژی را دارای کاربردهای زیادی دانست و گفت: برای حفظ آثار باستانی، انواع سنگها و حتی حفظ ذرات زنده چون میکروب و آنزیم قابل استفاده است . آقایی مقدم افزود: علی رغم نیاز مبرم کشور در زمینه تثبیت شنها متاسفانه دست اندرکاران امر توجهی به این طرح ندارند به طوریکه بودجه ای که از سوی سازمان TPN3 برای این طرح به سازمان جنگلداری و مراتع تحویل داده شد برای کارهای تحقیقاتی صرف نشد و حتی بودجه ای که مجددا بنا بر تقاضای سازمان جنگلداری ارائه شد صرف اجرای این پروژه نشد .

باتوجه به اینکه این محلول 99% اب است و هزینه ان کمتر از نصف مالچ نفتی است و راحتی کاربرد ان که بر خلاف مالچ نیاز به گرم کردن قبل از پاشیدن ندارد و میتوان با هر وسیله ای انرا پاشید عملابا سرعت بیشتری مناطق وسیعی را میتوان تثبیت کرد و عملیات ازمایشی ان در ده هکتار در خو زستان اجرا شده است.

به غیر از احیای تالا بها و تثبیت شنزارهای عراق راه حل دیگر استفاده از تکنولوژی بارورکردن ابرها در منطقه است که در کشور ما نیز این تکنولوزی وجود دارد .

نقشه محدوده تالاب و منطقه حفاظت شده هورالعظیم- 117969 هکتار

تصویر ماهواره ای گردو غبار و ریزگردها- 20 آذرماه 1390